Kikinda se ponosi jednim od najzanimljivijih spomenika industrijske arhitekture iz 19. veka – Suvačom, suvim mlinom koji su pokretali konji. Ovaj jedinstveni objekat, izgrađen 1899. godine, čuva uspomenu na period kada su mlinsko kamenje pokretale životinjske snage, a brašno iz Kikinde bilo čuveno i na bečkom dvoru. Suvače su u ovom delu Banata građene i pre vetrenjača, a u periodu kada su vetrenjače i vodenice dominirale pejzažom, izdvajale su se po tome što nisu zavisile od prirodnih uslova poput vetra ili vode.
U Evropi su danas preostale samo tri suvače – osim kikindske, jedna se nalazi u Sarvašu (Mađarska) i druga u Otoku (Hrvatska). U Kikindi je tokom 1847. godine bilo čak 51 suvača, što govori o njihovom značaju u prošlosti.
Suvača je izgledala kao kružni objekat prečnika nešto ispod dvadeset metara sa kupastim krovom prekrivenim biber crepom. Unutar nje smešten je mehanizam za mlevenje, koji su pokretali upregnuti konji. Veliki horizontalni točak, sličan točku seoskih kola, okretao je drvenu osovinu koja je pokretala mlinsko kamenje. Bila je formirana od 14 opekom zidanih stubova koji nose dominantnu krovnu konstrukciju u obliku višestrane piramide u funkciji pogonskog prostora, i dvoslivno pokrivenog, pravougaonog dela podeljenog na mlin i mlinarevu sobu. Bočno uz pravougaoni deo dozidana je pomoćna prostorija, a uz severni zid prostorija sa tremom u njenom produžetku oslonjenim na dva stuba. Meljava se vršila u mlinskom delu u kojem su smešteni kamenovi i sita na spoju kružne i pravougaone osnove. Raspon velikog kola iznosio je oko 15 metara, sa obimom od oko 45 metara, dok je visina u centru piramide bila 8,55 metara. Krovna konstrukcija je drvena, prekrivena biber crepom, kao i mlinski prostor i stan mlinara. Mlinski prostor je pravougaone osnove, sa krovom nižim od krova Suvače. Pod je od nabijene zemlje, a zidovi od naboja debljine su 55 cm. Za jedan sat rada, par konja mogao je samleti i do 100 kilograma žita, paprike ili bibera. Podaci o početku razvoja mlinarstva su retki i variraju. Primitivne metode uključivale su mlevenje žita pljosnatim kamenjem, što je rezultiralo slabim izlazom brašna zbog nižeg kvaliteta zrnevlja i manje efikasnosti. U kasnijim fazama, tehnike su evoluirale, prelazeći sa avana na ručno mlevenje pomoću pljosnatog kamenja okruglog oblika.
Postepeno, proces se modernizovao prelaskom na kružno kretanje kamena, poznato kao žrvanj. Žito je bilo ručno sipano kroz otvor gornjeg kamena, dok je donji kamen vrteo i meljao žito u brašno. Ova tehnika omogućila je efikasnije mlevenje, sa mogućnošću proizvodnje većih količina brašna.
U XIX veku, banatsko žito je bilo među najcenjenijim u Evropi, što je dovelo do izgradnje velikih parnih mlinova, kao što je onaj u Kikindi. Ova investicija nije bila samo ekonomska, već je imala i političke implikacije, s obzirom na to da je podržavala srpsku autonomiju u Ugarskoj i usporavala mađarski politički uticaj na tom području.
Najstariji tragovi vodenica u Banatu datiraju još iz 1573. godine. Tada je Mehmed Sokolović podigao mlin od četiri kamena na obali Begeja u Zrenjaninu dok je na Tamišu u varošici Rekaš, izgradio vodenicu sa dva kamena. Prvi zvanični popis vodenica u Srbiji obavljen je 1867. godine, kada je evidentirano njih 7.510.
Vodenice su se nalazile uz rečne obale, gde je vodena struja bila jaka, najčešće duž banatske strane reke Tise. 1858. godine, stanovnici Srpskog Krstura su imali 12 vodenica, dok su komšije iz Mortonoša imali 7, a stanovnici Jozepova (sastavni deo Novog Kneževca) 1874. godine 6 vodenica. Svaka od njih mlela je između 10 do 15 metara žita dnevno. Tadašnje lokalne vlasti su određivale lokacije vodenica, razmak između njih i udaljenost od obale.
Inače vodenice su bile predmet raznih verovanja ii priča. Često su opisivane kao stecišta raznih mitskih bića, uključujući đavola. Ova verovanja su ostala prisutna u selima duž reka Karaš i Nera, kao i u okolini Kovina, sve do danas. U prošlosti se žito melo i u vetrenjačama. U ravničarskim područjima, gde nisu postojale brze reke, meljanje se obavljalo u suvačama i vetrenjačama. Stoga su vetrenjače bile uobičajen prizor u Vojvodini. One su se počele pojavljivati u XVII vijeku, a najviše su građene tokom XVIII i XIX veka po uzoru na holandske vetrenjače. Uglavnom su se nalazile na periferiji sela, na uzvišenijim lokacijama.
Vetrenjače u Kikindi su se počele pojavljivati tek sredinom 19. veka. Tada su postojale samo dve. Prva Zubanova vetrenjača bila je smeštena na jugu varoši, između Železničke pruge i Vašarišta, dok je druga bila između bare kod Mokrinskog groblja i Barande. Izgrađena 1866. godine, Zubanova vetrenjača je mogla samleti i do 700kg žita dnevno u povoljnim vremenskim uslovima.
Foto: Fejsbuk/Suvača, internet
